گونه‌شناسی مسجد-مدرسه‌های ایران، بر‌اساس شیوه دسترسی

حکومت‌های مذهبی در ایران به‌منظور آموزش امور دینی و مذهبی در فضایی مذهبی، به کمک زمینه فراهم شده به‌وسیله مسجد-آرامگاه‌ها و مسجد-خانقاه‌ها، دست به ساخت کالبدی جدید به نام مسجد-مدرسه زده‌اند. نحوه شکل‌گیری این کالبد خاص و خصوصیات آن مورد مطالعات متعددی قرار گرفته است، با این وجود به نظر می‌رسد این کالبد هنوز آموزه‌های بسیاری برای معماری معاصر ایران داشته باشد.در مقاله شیوه‌های قابل استفاده برای گونه‌بندی بررسی ‌‌شده و شیوه تفسیری برای گونه‌بندی مناسب تشخیص داده شد. بر این اساس کالبد و ساختار مسجد-مدرسه‌ها مطالعه شده و سعی ‌‌شد گونه‌بندی مناسبی بر‌اساس نحوه قرارگیری و ارتباط بین دو فضای آموزشی و نیایشی برای این فضای عبادی ـ آموزشی پیشنهاد ‌شود. پژوهش حاضر بر‌اساس نتایج به دست آمده این نوع کالبد معماری را به سه گروه کلی تقسیم و گونه‌بندی می‌کند. در این تحقیق از روش تحقیق توصیفی، تاریخی- تحلیلی استفاده شده و اطلاعات مورد نیاز از طریق منابع مکتوب و کتابخانه‌ای و مطالعات میدانی جمع‌آوری ‌‌شده است.مسجد-مدرسه‌های گونه اول، در منطقه مرکزی ایران -شامل اصفهان، کاشان و یزد- و با نگاه ریزبینانه به شریعت اسلامی، بر‌اساس جدایی فضای نیایشی و آموزشی ساخته می‌شده‌اند. مساجد گونه دوم ساده‌تر و مختصرتر هستند و با گستردگی جغرافیایی وسیع، در موقعیت‌هایی با حساسیت سیاسی و اجتماعی پایین‌تر طراحی و اجرا می‌شده‌اند. گونه سوم از دو گونه دیگر متأخرتر بوده و ترکیب کامل مسجد و مدرسه در آن کاملاً پذیرفته شده است. این گونه در تهران و در دوره قاجار بسیار مورد توجه قرار گرفته و مساجد آن تا حدی متأثر از مسجد-مدرسه مروی هستند.بررسی ارتباطات موجود میان زمان و مکان و ساختار مسجد-مدرسه‌ها نشانگر تأثیر اعتقادات و حساسیت‌های مذهبی، میزان هزینه و فضای در نظر گرفته شده برای بنا و پیروی از شیوه ساخت مسجد-مدرسه‌های مشهور در شیوه ساخت مسجد-مدرسه‌هاست.